FILIQÌ ETERÌA SHOQERIA GREKPERHAPESE

FILIQÌ ETERÌA(Shoqëria e Miqve).

SHKEPUTUR NGA ENCIKLOPEDIA JUGSHQIPTARE E IBRAHIM D. HOXHA


Eshte nje shoqeri grekperhapese. Në Enciclopedia Italiana XVII, Milano, 1933, fq. 902, thuhet se në fillim të q. v. 19 vjershëtari thesalian, Ringa Fereos kishte shpallur thirrjen: “Ngreuni, o bij të grekëve!”; ndërkaq po përpiqej të krijonte një shoqëri në përkatësi të thirrjes në fjalë. Duke u vërtitur poshtë e përpjetë Evropës për të gjetur përkrahës, u kap në Trieste nga policia austriake; kjo ua dorëzoi pushtetarëve osmanë dhe këta i këputën kokën. A. p. T. vuri në lëvizje disa nga spiunët e vet më të zot dhe më me përvojë për t’ua rrëmbyer shoqëruesve gjatë udhëtimit Triest-Stamboll, po s’ia arriti. Më 1814 Nikollë Skùfa, Thanas Çakalli dhe Panajot Anagnostopulli, pëlqyes të mendimit të Ringës, në Odesë -ku kishin qendrat e veta tregtare- themeluan “Filiqì Eterìnë”; në programin e saj parashikonte: “Bashkim të armatosur të të gjithë
të krishterëve të perandorisë turke, për fitoren e kryqit mbi gjysmëhënën”. Po të kalohet në “sitë të dëndur”, del se programi i “F. E.” ndryshon në thelb nga ai i Ringës, sepse, ndërsa ai ftonte vetëm “bijtë e grekërve” të kryengrinin, i “F. E”. ftonte çdo të krishter, pavarësisht nga përkatësia kombëtare. Ky ishte dallim i thellë pikëpamjesh ndërmjet grekut Ringë Fereos dhe themeluesve të “F. E”, të cilët rridhnin prej burimi shqiptar. Themeluesit e Finiqi Eteria ishin me prejardhje shqiptare, ortodokse. Mirëpo, në kushtet e asokohshme politike, ai program gënjeu shumë e shumë shqiptarë e rrjedhimisht i bëri kurban për Greqinë, armiken amëshuese më të tërbuar të kombit dhe të atdheut të tyre.
Kusht bazë për arritjen e fitores “F. E”. vuri zhdukjen e A. p. T. dhe, në pamundësi, lidhjen me të. Krijuesit e dukshëm të saj: Skùpa(Fshesa), Çakalli e Ksanthua “e dinin fuqinë dhe rëndësinë e Aliut; pra ishin të ndërgjegjshëm se, nëse shpërthente kryengritja greke dhe shtypjen e saj sulltani ia ngarkonte Aliut dhe armatës së tij shqiptare, mundja e menjëhershme do të ishte e pashmangshme”. Për të shmangur këtë më 1818 “F. E”. vendosi të nxiste A. p. T. kundër sulltanit, duke iu zotuar se nëse, ngrinte krye, do të kishte përkrahjen e të gjithë grekërve. Në zbatim të këtij vendimi udhëheqësi i “F. E.” moraite, kryeprifti Jermano, në nëntor të atij viti dërgoi në Janinë njërin nga veprimtarët më të aftë, Paparogopullin. Meqë F. E. mbahej e fshehtë për sa kohë që nuk ishte në gjendje të jepte goditjet e dëshiruara, Paparigopulli në takimin me A. p. T. jo vetëm që nuk e zuri
fare në gojë, por edhe kur veziri i tha se dinte gjithçka mbi të, Paparigopulli “u betua” grekërisht se nuk kishte dijeni; veç kësaj u përpoq ta gënjente se një shoqëri të tillë s’kishte kurrkund. A. p. T. që tanimë e dinte se përplasja me P. L. ishte e afërt, duke dashur të bënte dikë me vete që ta ndihmonte, Paparigopullit i tha: “Sulltanati osman i ngjan një pallati të zbukuruar shkëlqyeshëm, po themelet e tij kanë filluar të kalben e se, si pasojë, shpejt a vonë do të shëmbet dhe do të shndërrohet në gumburadhë”. Paparigopulli, edhe pse bëri sikur gjykimet e A. p. T. mbi sulltanatin s’i miratoi, ngulmoi që ato t’i njoftoheshin Stroganóvit, përfaqësuesit rus, asokohe drejtuesi i “F. E”. në Greqi.(Shih: Megali Eliniqi Enqiklopedhia “Pyrsos”, Athinë, 1927, fq. 745). Sado që Paparigopullit iu duk një “zbulim” i madh -të cilin gjoja u mundua ta mbante të fshehtë- A. p. T. një
gjykim të ngjashëm me të sapopërmendurin e kishte shfaqur botërisht që 19 vjet më parë. Fr. Puk. thotë se A. p. T. më 1799 në një fjalim para bashkëvepruesve të vet, duke u bërë thirrje që të bashkonin fuqitë dhe përpjekjet e tyre për shpëtimin e atdheut dhe të kombit shqiptar, pati thënë: “Agallarë, sulltanati osman është në rënie e sipër, sepse është i rrethuar nga armiq, siç janë francezët dhe rusët.”.
Shoqëria u mbështet gjithandej nëpër Greqi; idetë liridashëse të revolucionit frëng të sjella nga francezët në ujdhezat jonike dhe ato të shpallura nga veziri i Janinës, Ali Tepelena, kishin ndezur andej-këndej një lëvizje; u krijua kështu një mjedis ethës, i cili gjithmonë është fillimi i një kryengritjeje popullore. Në të morën pjesë gjithfarë urrejtës të sundimit osman: beu i fuqishëm i Mànit(Moré), Petro Mavromihali, Theodhor Kollokotroni, Marko Boçari, Kiço Xhavella, Gjergj Karaiskaqi, Gjergj Kondurioti, Odise Andreuço, Laskarina Bubulina, etj. Në mars 1821 Aleksandër Ipsillanti, n/kolonel i oborrit carist –asokohe kryetar i “F. E”- u nis nga Rusia për në Greqi; “me disa grupe pasuesish të armatosur kaloi lumin Pruth, doli në Rumani dhe thërriti grekërit në luftë për pavarësi”.(Consociazione Turistica Italiana, Milano, 1941, fq. 50). Veprimi dhe thirrja e A. Ipsillantit shërbyen si shënja
e fillimit të kryengritjes së përgjithshme në Greqi, e mbarsur prej vitesh nga shtabmadhorët dhe kredharakët e gjithfarshëm kryesisht rusë, francezë e anglezë, të cilët prej mëse 25 vjetësh lëvrinin me të vetmin qëllim nëpër Greqi.(Shih: Enciclopedia Italiana XVII, Milano, 1933, 902).