FILATI. Kryeqendër e Çamërisë Veriore.

FILATI. Kryeqendër e Çamërisë Veriore.


Shkruan: Ibrahim Daut Hoxha

Qyteti qëndron mbi tri valëzime kodrinore, po se kur e ka zanafillën dhe si u ngrit ka vetëm hamendësi e jo burime të përpikta. Në njërën nga gojëdhënat thuhet se vajtregtuesi Filo gjatë çlodhjes atje, u shiti kalimtarëve vajin. Me kërkesën e fqinjarëve, në ditë të caktuara ai shpinte atje karvanë të tjerë vajmbartës dhe, kur pa se ajo pikë shitjeje mund të shndërrohej në një nyjë tregtare, atje ngriti një han. Ky han u bë bërthama rreth të cilit ca nga ca fqinjarët njëri pas tjetrit zunë të ngrenin ndërtesat e veta. Mbështetur në mjedisin, mendja e do që Filati të jetë ngritur prej banorëve të ish-vendbanimeve të atyafërme: Gùmanit, Kakàvit, Kastrisë, Mihàlarit, Revanìsë, Savalàtit, Vànërit e ndonjë tjetri, banorë këta që mund të kenë qënë të prejardhur nga gravat madhështore rrotull tij: Gràva e Idris Tiranës(tunel natyror ku mund të strehoheshin rreth 2000 vetë, bagëti etj.), Grava e Ninës, Grava e Savalatit, dy grava të tjera madhështore ndërmjet qytetit dhe malit etj. Po, sido që të ketë qënë, Filati pa mëdyshje e ka zanafillën qysh herët. Kjo dëshmohet edhe nga poçet, tjegullat dhe mbeturina të tjera të hershme të gjetura në “Prrua të Mémës”, rrëke në V-P. të qytetit. Dëshmohet, gjithashtu, edhe nga një varr i zbuluar më 1924-1925 prej punëtorit Spiro Zbitha nga fshati Jeromer, i cili punonte për çeljen e udhës Filat-Camanda. Varri mbulohej nga një tjegull e vetme me përmasa rreth 8 cm. e trashë dhe rreth 1.7 m. e gjatë. Kjo mbulonte një skelet njeriu, nga goja e të cilit mungonin vetëm dy dhëmbë. Në gishtin eshtër kishte një unazë bronzi.{Të dhëna nga Ferik Gaxheli, Lut Berber(dtl. 1906)i dhe Haqif Adem Brahua, të tre nga Filati}.
Emil Izamberi në “Orient”, v. e p. fq. 1837/1, duke renditur një varg gjykimesh, mendon se Filati është trashëgimtar i Iliónit të lashtë, “emër ky i shndërruar në Filiates”; më duket se një “shndërrim” i tillë s’është aspak bindës. Mbështetur edhe në dëshminë e U.M.Likut mbi artizanët e dikurshëm që dalloheshin në të, është shumë më e besueshme që emri i qytetit ta ketë prejardhjen nga “fil”(fije –I.D.H.). Në Çamëri -trevë veçanërisht e pasur në bagëti të imta, kryesisht në dhën- përpunimi i leshit: krehja, shtjellja, tjerrja etj. ishte mjeshtëria e parë e vendëse, sidomos për gratë. U. M. Liku në “Travels in Northern Greece” I, fq. 104 thotë se Filati ishte më i madhi qytet i Çamërisë Veriore dhe se me përjashtim të një numri të kufizuar artizanësh të krishterë, “qyteti është krejtësisht i banuar prej shqiptarësh muslimanë”; dëshmon, gjithashtu, se në qytet ndodheshin edhe “disa xhamì të bukura”. Përkatësinë kombëtare shqiptare të filatasve e dëshmojnë edhe emrat e disa prej vendeve në afërsi të tij: Brima e Pràpalit, Foleja e Pulëbàrdhës, Gorrìca e Çapos, Guri i Bùfit, Guri i Kodrës, Hiri i Shkàbës, Këma e Mesit, Kroi i Çìmos, Lëma e Gërrnjës, Pilli i Rùços, Prroi i Çékës, Pusi i Bùzos, Rrapi i Vànërit, Sheshet e Krìpës etj. Në disa burime thuhet se në vitet 1830-1840 kishte 5.000 banorë. E. Izamberi në “Orient”(1873) e shënon të banuar prej 4.000 vetësh.”Tregtia e gjedhit –vijon ai- edhe sot përbën pasurinë e Filatit dhe të rrethit të tij. Në çdo anë të kësaj krahine kudo gjen kopé të mëdha buajsh”.(Demash, lopësh e qêsh, se buaj e buallica kurrë s’ka patur –I.D.H.). U.M.Liku në “Tr. In N. Greece” IV, L. 1835, fq. 73 3 74 vëren se në fushën me kullota të pasura gjatë rrjedhës së poshtme të Kalamait të zotëruara nga Filati, në kohë të lashta ishin të famshme për qetë çeshtinézë(keshtrinezë a qeshtrinezë). E. Iz. thotë “Si të gjitha qytetet e tjera turke, Filati më i bukur duket nga larg, se sa nga afër. Vendi(fq, 838/2) më i mirëzgjedhur për të shijuar pamjen e qytetit është në afërsi të Finìqit”. Eduard Liri(Lear) në “Journales of a Landscape Painter in Albania”, L. 1851, për të thotë se mbase është vendi më i këndshëm që ka parë në Shqipëri. F. Pukëvili në “V. de la Gr.” II, bot. II thotë se përbëhej nga 420 shtëpi, 3 xhami, hane dhe sterra të mëdha, me një popullsi trime, të shëndoshë dhe të bëshme; gratë dhe burrat fort të bukur.(“Diturija” nr. 1, nëntor 1927, fq. 7). P. Aravantinoi thotë se përbëhej nga 200 shtëpi islamikësh dhe 35 të krishterësh. SH-S.Frashëri në Kamus-ul Alam(1895-1896) e shënon me 5.000 ndënjës. Me aq banorë e shënon edhe TH. Ippeni, përfaqësues i qeverisë austro-hungareze në Shkodër, në librin “Bolletino del Ministero degli Affari Esteri”, Romë, 1898, fq. 3. Ahmet Rasimi në “Osmanlli Tarihì”, Stamboll, 1328-1330 H(1910-1912) e shënon me 3.000 banorë. Në “Yll’ i Mëngjezit”, Boston, 1918, fq. 179-187 thuhet se asokohe kishte 5.000 banorë). Po gjatë tre dhjetvjeçarëve të pushtimit grek familjet shqiptare islamike erdhën duke u pakësuar, kurse ato greke duke u shtuar; greket zbritën nga fshatrat e malësisë së masivit lindor. Lut Berberi e Murat Poni nga Filati thonë se më 1944 në qytetin e tyre kishte 228 shtëpi me 305 kurorë ish-qiptarësh slamikë, 50 familje të krishterësh –shumica shqiptare- si edhe rreth 35 familje evgjitësh e vllehësh ortodoksë shqipfolës. Në qytet kishte 3 mjekë 1 barnatore, 3 rrojtore, rreth 26 shitore, 14 kafene, 6 hane, 5 furra, 1 gjelltore.(Listat emërore të familjeve filatase të vitit 1944 ruhen në arkivin vetjak të I. D. H).
U.M.Liku në “Tr. In N. Gr.” I, fq.104, thotë se në kohën kur ai ishte përfaqësues i qeverisë angleze në Oborrin e A. p. T. krerët kryesorë në Filat ishin Ibrahim Demi dhe Ibrahim Stambolli(Sejkua –I.D.H.) dhe se këta të dy mund të mblidhnin rreth tyre deri më 3 mijë luftëtarë islamikë. Kurse F. Pukëvili në “V. de la Gr.” II, P., 1826, fq. 118, thotë se lëngata(kolera) e 1814-s në Filat bëri gjëmën. Po dëme ndoshta edhe më të llahtarshme vitet në vijim shkaktuan edhe përplasjet ndërmjet dematëve e pasuesve të tyre dhe sejjkatëve e pasuesve të vetë, sidomos nga veprimet e papërgjegjshme të Xhafer Demit. Duke bërë fjalë për gjëmën e shkaktuar nga përfytja ndërmjet palëve të sapopërmendura, në vjershën “Demi e Sejkua”, Qamil Izet Çami në “Fabula dhe Vjersha”, T. 1973, fq. 87, shkruan: “...pas programit turkut vanë,/ të parët e vendit vranë. Filati fare u shua,/ Dem’ e Sejko mben’ pothua/...të tjerë nga rrethet shkuan,/ Filatin prap’ e madhuan,/ po fisi i vjetër vate,/ u bë posi çorbë Spàrte”. Ndoshta edhe më e zymtë ka qënë gjëma e shkaktuar nga Xhafer Demi. Nga të 6.000 luftëtarët kryesisht filatas dhe rrethit përkatës që shpuri në Luftën e Krimesë(1854-1856), nuk u kthyen dot as 2.000 prej tyre.
Para pushtimit grek(1913) rrethi me kryeqendër Filatin përmblidhte vendbanimet ndërmjet Kalamait e Bistricës. Në disa dokumente thuhet se në këtë rreth përmblidheshin 68 fshatra. Tisó, përfaqësues i qeverisë franceze në Athinë, në tejshkrimin me dt. 21.3.1879 dërguar M.P.J në Paris, Vadingtonit, thotë se popullata e rrethit të Filatit përbëhej nga 19.500 islamikë dhe 31.890 të krishterë, po pa përmendur përkatësinë kombëtare të të dytëve, edhe pse dihej –dhe dihet- se shumica dërrmuese e atyre të krishterëve ishin dhe vazhdojnë të jenë shqiptarë. Kurse Ternó Kompàni, i ngarkuar i përkohshëm i asaj qeverie në Athinë, në tejshkrimin e vet me dt. 15.7.1879 dërguar po Vadingtonit, shënonte: 21.000 islamikë dhe 25.000 të krishterë; edhe ky –si i pari- nuk shënonte përkatësinë kombëtare të ortodoksëve. K. Hristovasili në “La forza dell’ elinismo in Epiro e i suoi diritti””, Napoli, 1903, fq. 8, shkruan se rrethi i Filatit asokohe banohej nga 10.000 shqiptarë dhe 15.000 grekë. Si çdo grek tjetër, K. H. shqiptarë quan vetëm islamikët, kurse shqiptarët e krishterë, meqë janë të së njëjtës fe me grekërit, i cilëson grekër. Këtë e kopjon edhe Panajot K. Kujteja në librin “Pragmateia topografiqi, istoriqi qe ethnologjiqi tis ano Alvanias i Ilirias...”, Athinë, 1905.(A.Q.SH. F. 251, dos. 14, fl. 121). A. Baldaçi në librin “Albania”, Romë 1910, fq. 210 thotë se popullata e atij rrethi përbëhej nga 28.473 vetë, nga të cilët 22.348 shqiptarë dhe 6.125 grekër. Në “Shënime mbi Çamërinë”, T. 1940, fq. 44, thuhet se ai rreth kishte 79 fshatra me 32.024 banorë; nga këta 3.500 dygjyhësh, shqip-greqisht. Të dhëna çalamane të përfaqësive të huaja ndodhnin, ngase ata mbështeteshin mbi dallimin fetar e jo kombëtar; rreth këtij mishmashi bëhet fjalë në shkrimin “Studim për Shqipërinë dhe Shqiptarët”, të botuar në “I Foni tis Alvanias” nr. 25, Athinë, dt. 15.3.1880. “...Duke mos ditur gjuhën e vendit, karakterin dhe traditat e popullit, ata që u morën me këtë punë u detyruan të mbështeten në thëniet e të tjerëve, në njoftimet e njerëzve të paditur apo të pazotë...”. Në rastin e Filatit dhe të gjithë Çamërisë përpjestimi i popullatës bëhej qëllimisht sipas besimit, për të fshehur përpjesëtimin kombëtar. Sepse dihet që në Filat -si edhe në tërë Çamërinë- shumicën dërrmuese të popullatës e përbënin shqiptarët e besimit islamik dhe ortodoks. Madje edhe ata që përdornin greqishten, shqipen nuk e kishin harruar.
Filatasit dhe fqinjarët e tyre gjatë tërë viteve të historisë së vet kanë qëndruar të papërkulur ndaj cilitdo pushtues. Po dëshmia më e pakundërshtueshme në këtë drejtim ka qenë kundërvënia ndaj mësymjeve ushtarake si edhe qëndresa përballë përpunimeve politike, arsimore dhe fetare greke. Pikërisht këto veçori i ruajtën ata nga thithja dhe asgjësimi grek. Megjithëkëtë, ashtu si e tërë Çamëria edhe Filati ra nën zgjedhën greke. Ushtria greke, e cila mundi të shkelte atje më 27.2(12.3).1913, pas plot 32 vjetëve kafshimesh tejet të dhimbshme, më 12.3.1945 e rrufìsi përfundimisht.