GJENOCIDI ÇAM, FAZA E KATERT VITI 1854

GJENOCIDI ÇAM, FAZA E KATERT VITI 1854

SHKRUAN ABEDIN RAKIPI


DEMET QE I BENE ÇAMEVE ARVANITET THEODHOR GRIVA, THEODHOR ZEKA, DHE SPIRIDON KARAISKAQI (Djali i Gjergj Karaiskaqit)


Gjenocidi çam u zhvillua ne 7 faza kryesore qe ç’populluan paraprakisht Çamerine nga popullsia e saj autoktone myslimane. Keto 7 faza u zhvilluan si me poshte:

Faza e pare ishte ajo e zhvilluar gjate kryengritjes ortodokso-greke ne vitin 1611, e drejtuar nga Dionis Filozofi, peshkop i Larises, i cili pasi konkordoi me Francen, filloi kryengritjen ne Janine dhe fshatrat perreth, se bashku me 1000 kryengrites. Fshatrat myslimane te Janines, Granica dhe Zaravuçi ne çameri u masakruan krejt nga Dionisi dhe kryengritesit, dhe pas hyrjes se tyre ne Janine gjithe myslimanet e Janines u therren si bageti. Edhe vete shqiptari Asllan Pasha, pashai i asokohe i Janines arriti te shpetoje per fije nga dritarja e shtepise se tij sebashku me gruan e tij, duke i shpetuar masakres. (Jannina ville d’Epire fq 87)

Faza e dyte ishte ajo e vitit 1772 ku 200 familjet myslimane te fshatit te Dervishanit, ne Çameri u masakruan nga kusaret gjakatare Suliote. Sulejman Çapari, nga Margelliçi i Çamerise, ne krye te nje ushtrie prej 9.000 çamesh, sulmoi çerdhet Suliote per tu hakmarre, per kete masaker. (Llambros Koutzonikas, History of Suli)


Faza e trete ishte ajo e viteve 1821-1829 gjate Revolucioni Grek ku kryengritesit filluan masakrimin e çameve myslimane, djegien e fshatrave dhe xhamive ne skajet e Çamerise Jugore kryesisht ne kazane e Nartes qe perben nje nga qytetet jugore te Çamerise. Kollokotroni gjate Revolucionit i bindi disa lidera çame qe te bashkoheshin ne ate kohe me forcat greke ndaj per kete ata u ftuan ne Peloponez qe te firmosnin nje aleance te fshehte shqiptaro-greke. Delegacioni shqiptar drejtohej nga Tahir Abazi dhe 1500 trupat shqiptare muslimane qe duhet ti bashkoheshin grekeve drejtoheshin nga Prronjo dhe Capari. Gjate rruges Tahir Abazi, i revoltuar nga djegia e fshatrave, prishja e xhamive dhe e teqeve, si dhe i keqtrajtimeve të myslimanëve shqiptare, hoqi dorë nga vazhdimi i udhëtimit drejt Peloponezit dhe u kthye në Artë. Aty ai u bëri të njohur bejlerëve çamë dhe drejtuesve të tjerë shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme, veprimet e dhunshme që kishin ndërmarrë kryengritësit grekë ndaj familjeve myslimane dhe institucioneve të kulteve fetare myslimane. Ky lajm i kobshëm, mjaftoi që krerët shqiptarë të hiqnin menjëherë dorë nga aleanca me kryengritjen greke e të bashkoheshin me Hrushit Pashën qe ishte asokohe komandanti i ushtrise osmane, (K.Biri, "Arvanites oi dories tou neotorou elenizmou", Athinë, 1961., f.346).


Faza e katert dhe ajo e cila trajton ky shkrim eshte ajo e vitit 1854 ku armata greko-arvanite, e drejtuar nga Theodhori Griva, Spiridon Karaiskaqi, dhe Theodhor Zeka masakruan me dhjetera fshatra te Çamerise Lindore dhe Jugore.



BEJDESHÀTI, mulla Qemal Daut agà(1822-1854). Në kohë lufte me gradë mirallaji. Më 1854 një armatë greke e prirë nga gjeneralët Spiridon Karaiskaqi e Theodhori Griva, te dy me prejardhje shqiptare- po i afrohej Çamërisë së Mesme, afër skajit jugor të së cilës gjëndet edhe fshati Dhrohomí. Mulla Qemali mblodhi bashkëkuftëtarët çame që në rast lufte përbënin allajin e prirë prej tij dhe u doli përballë mësyesve grekë paksa në jug të rrjedhës së lumit Gliqi, në afërsi të fshatit me të njëjtin emër. E kundërmësyrë njëherit edhe nga njësi të tjera çame të prira nga Hamit bej Çapari, Zejnel Husa etj., armata greke zuri ta ngadalësonte ca nga ca përparimin, derisa më në fund u ndal në rrjedhën e lumit Kalamà. E goditur pastaj edhe nga luftëtarët e sapombërritur nga Labëria nën drejtimin e Mahmud bej Vlorës, ajo u shty rrëmbimthi mbrapsht. Dikur kundërmësyesit u gjëndën pranë qytetit Nartë, ku armata greke vazhdonte të mbante ende të rrethuar mbrojtësit e kalasë. Në përbërjen e kundërmësyesve për çarjen e brezit të rrethuesve, allaji i prirë nga mulla Qemali arriti i pari brenda qytetit. Gjithnjë në luftime fyt për fyt, dikur ra i vdekur pas disa plagëve nga goditje shpate. Ai ishte “trim i tërbuar”(gojëdhënat). Kjo dëshmohet edhe nga këto vargje: “Të xhumâ më të xhumâ,/ glau e shkrreta hatâ:/ mulla Qemali u vra/ në Nartë, në këshëllâ/ vërvitej si ezhdërhâ./ Mulla Qemal Bejdeshati,/ u bë si që deshi fati,/ se të kish ardhur sahati./ U vërvit Qemal shehiti,/ kordh’ e jatagan ç’i qiti,/ «ilerí», fajkoj bërrtiti,/ sa mori ibrret jeziti,/ Grivë qen’ e çorroditi,/ «rahmë-rahmë» ulëriti”.(I.D.H., “Bilbila e Thëllëza Çame”. La një djalë të vetëm.(1)


BUA-GRIVA, Theodhoraq. Lindi më 1797 në Prevezë. Gjeneral grek me prejardhje shqiptare nga dera e Bua-Shpatëve. Kleft(kusar). Armatol(burrë pushke) me kapedanë me emër si Kaçandóni e Panuarjai, (te dy arvanite dhe vartës të A. p. T). Kryengritës, bashkëveprues me Mavrokordhaton. Nga 1822-si e mbrapa tregoi trimëri të madhe gjatë luftimeve në Akarnani etj. Deshi ta vriste Kollokotroni, po e shpëtoi i vëllai, “Gardhiqoti”. E burgosi dhe e dënoi me vdekje qeveria kryengritëse, po çau burgun e iku fshehtazi. Më 1854 u vu në krye të një armate greke dhe me thirrjen: “Përpara me kryqin në njërën dorë dhe në tjetrën thikën”, u vërsul nëpër Çamërinë Lindore dhe e përzhiti atë deri në rrjedhën e Kalamait. Fshatra si Forteza, Koriqani, Luzeci etj. thuajse u zhdukën fare. U thye nga luftëtarët çamër e lebër të drejtuar nga Mahmut bej Vlora dhe u ndoq deri përtej Mecovës. Tmerret e tij i përshkroi me hollësi Perevói. Si shpërblim i gjakderdhjeve dhe i gjëmave të bëra prej tij kundër ish-njëgjakësve të vet muslimane , qeveria greke më 1862 i dha gradën mareshal i ushtrisë greke. (“Pyrsos”, fq. 14). Vdiq me 24 tetor 1862.

Eshte interesant fakti se djali i katert i Theodhori Grives dhe i Kallomira Haxhimihalit , Gjergj Bua Griva eshte nje element tjeter shume i rendesishem qe flet qarte me shembullin e vete. Pasi mbaroi Akademine Ushtarake te Athines Gjergj Griva sherbeu ne Divizionin e 10-te te ushtrise greke qe pushtoi Turqine ne 1919. Ai ne kete lufte sherbeu si nen-toger dhe morri pjese aktivisht ne luftimet nderrmjet Izmirit dhe Eskishehirit dhe me pas Burses dhe Sakaryas. Me fillimin e luftes se dyte boterore Gjergj Griva u transferua ne Departamentin e Operacioneve Qendrore te ushtrise greke, duke punuar intensivisht ne planin e mbrojtjes se Greqise veriore alias çamerise. Tre muaj pas pushtimit te çamerise nga Musolini Gjergj Griva pas insistimeve te pafundme te tija u trasferua ne frontin shqiptar, pra ne çameri, si komandant i Divizionit te 2-te ku ai mberriti ne dhjetor te 1940. Siç e dime te gjithe tashme dihet se çfare beri ushtria greke ne çameri nder te tjere edhe Divizioni i dyte i drejtuar nga arvaniti yne Gjergj Griva. Perdhunime, luftime me çamet, grabitje, djegie etj ishin veprat e Grives dhe gjithe Divizioneve te tjera te ushtrise greke. Ky ashtu si vete babai i tij e kishte enderr qe te luftonte ne çameri, ndaj edhe superioreve te tij ju shkruante vazhdimisht letra qe te transferohej ne frontin shqiptar, pra ne çameri. Urrejtja familjare e arvaniteve Griva shfaqet qarte te jeten dhe luften qe babe e bir bene kunder çameve. Pastaj ai krijoi edhe Organizaten X te perbere nga andarte qe vete ata qe hoqen prej tyre e dine se sa te tmerrshem ishin. Por Gjergj Griva nuk urrente vetem çamet, por siç e theksuam edhe me lart edhe turqit. Pas Luftes se 2-te boterore vemendja e Gjergj Grives u fokusua mbi Qipron, shkeputjen e saj nga Sundimi Kolonial Anglez dhe bashkimi me Greqine. Si anetar i Komitetit per Çlirimin e Qipros ai morri drejtimin e ENOSIS dhe sebashku me Peshkopin Makarios i 3-te filluan manovrat per lufte. Ne nentor 1954 ai pergatiti organizaten guerrile EOKA. Ne 1955 ai filloi manovrat ushtarake kunder anglezeve ne qytetet me te medhaja te Qipros nder te tjera edhe Nikosia. Por i kerkuar nga anglezet u detyrua te arratisej sepse Anglia jepte 10.000 paund per koken e Grives. Por pas marreveshjes Londer-Zyrih te 1959 ku Qiprua shpallej Shtet i Pavarur, ai doli nga skuta e tij dhe u kthye ne Athine ku u prit si nje hero kombetar, si njeriu qe i dha lirine Qipros dhe per kete nga Shteti Grek ju dha titulli Gjeneral. Por aventura antiçame dhe antiturke e Gjergj Grives nuk mbaron me kaq. Ne 1968 ai kthehet ne Qipro pas shperthimit te te dhunes interkomunale nderrmjet turqve qipriote dhe grekeve qipriote. Ai morri drejtimin e pergjithshem te forcave dhe ushtrise greke qipriote. Ai drejtoi ne Qipro gjithashtu guerrilat andarte qe masakruan qindra vete ne fshatrat myslimane turke, por ne 1974 pas skadimit te ultimatumit dhene Greqise nga Turqia, Griva dhe Qipriotet e tij greke kapitulluan pas ardhjes se shpetimtareve te Ankarase per te mbrojtur popullsine civile turke nga duart e andarteve te Grives. Edhe pse Gjergj Griva vdiq ne vitin 1974 njerezit e tij ne Qipro vazhduan te njejten politike barbare edhe pas vdekjes se tij. Gjithashtu nje tjeter Grive i famshem ishte Jani Griva i cili lindi ne vitin 1923 dhe u be kryeminister i Greqise gjate vitit 1989.

Spiridon Karaiskaqi eshte djali i madh i arvanitit Gjergj Karaiskaqi, i cili morri pjese heroikisht ne revolucionin grek. Djali ashtu si edhe babai ushqente urrejtjeje te thelle ndaj turqve dhe myslimaneve ne pergjithesi. Ai per kete arsye ne 30 janar ne krye te nje armate andartesh prej 2500 vetesh u derdh mbi qytetin çam te Nartes dhe filloi vrasjet dhe masakrat masive ne fshatrat çame myslimane. Krah per krah me te ne krye te 500 andarteve morri pjese edhe Theodhori Griva qe ne te njejtin moment sulmoi Pese Puset ne çamerine lindore. Motoja e perbashket e tyre ishte : “Përpara me kryqin në njërën dorë dhe në tjetrën thikën” Masakra te shumta ata kryen gjithashtu ne Meçove Grebene dhe ne fshatrat myslimane shqiptare ne lindje te Janines. Keta arvanite islamofob dhe çamofob u thyen nga vullnetaret çame dhe leber te drejtuar nga vete babai i Ismail Qemalit Mahmud bej Vlora. Mahmud bej Vlora e mundi Griven ne Meçove dhe me pas ne Pese Puset. Disa vite me pare me sakte ne vitin 1831 nje tjeter shqiptar tjeter ortodoks i quajtur Theodhor Zeka nga Grebeneja, i cili ne krye te nje bande andartesh prej 300 vetash sulmoi trupat çame te Mehmet Takes qe kontrollonin Grebenene ne ate kohe. Duke qene se Theodhor Zeka donte te sulmonte Grebenene dhe te vriste vete me doren e tij Mehmet Taken si hakmarrje per vrasjen e vellait te vet Janulla Zeka, kryer nga Mehmet Taka, ai hyri ne Grebene dhe meqe nuk e gjeti Mehmet Taken dogji, vrau dhe plaçkiti te gjitha familjet myslimane shqiptare qe mundi ne qytet. Ne 1832 Theodhor Zeka u perplas ne fshatin Spela me trupat e Mehmet Takes dhe pasi u mund prej ketij te fundit bashke me palikaret e tjere te tij u arratis per ne Greqi. Disa burime thone se ai u fsheh ne malet e Grebenese deri ne vitin 1935 dhe vetem atehere u largua per ne Greqi. Por Theodhor Zeka nuk hoqi dore nga manovrat e tij dhe ne 1853 u rikthye ne Grebene. Ne fillim u ndal sebashku me 300 andarte ne fshatin Lamia dhe ne shkurt ne 1854 u shfaq ne Grebene. Trupa te shumta shqiptare dhe Turkmene e kontrollonin zonen ne ato vite. Theodhor Zeka drejtoi trupat e tij dhe trupa te tjera rebele ortodokse qe u bashkuan me te drejt Meçoves dhe ne 4 Prill 1854 pushtoi nje numer te caktuar fshatrash myslimane ne Meçove. Ne 22 Maj 1854 Theodhor Zeka kaleroi ne krye te trupave te tij neper fshatrat vllahe te rajonit si Samarina, Avdela, Furka, Dençika etj dhe duke i nxitur ata qe te bashkohen me te ne kryengritje, arriti te mblidhte nje trupe prej 2000 burrave qe marshoi drejt Grebenese. Ne te dale te qytetit ndeshi me trupat Turkmene afer fshatit Dimenice, te cilet sapo kishin shtypur nje kryengritje ne nje nga fshatrat greke. Pasi u perplas me 350 trupat qe perbenin garnizonin Turkmen filloi nje beteje e ashper qe perfundoi me humbjen e Turkmeneve duke qene se ishin 7 here me te pakte ne numer sesa trupat e Zekes. Ne ato dite Theodhori Griva kishte rrethuar Meçoven dhe Theodhori Zeka vendosi qe te gjitha trupat e tij ti bashkonte me ato te Grives. Ata u vendosen ne Spela 10 km ne jug te Grebenese per disa kohe ne pritje ta bashkimit me trupat e tjera arvanito-greke te Grives. Osmanet sapo u lajmeruan per veprimet e Zekes derguan drejt Speles shqiptarin Abdi Pasha ne krye te nje ushtrie prej 12.000 vetesh te perbere ne pjesen derrmuese prej çamesh dhe leberish. Gjithashtu shqiptari tjeter Osman Pasha qe drejtonte nje divizion shqiptaresh u nis ne ndihme te shqiptareve myslimane te Grebenese dhe Meçoves te rrethuar nga Griva dhe Zeka. Nje force e ardhur nga çameria e drejtuar nga Çelo Picari nga fshati Picar i çamerise e perbere prej 800 vullnetaresh çame po i afrohej Grebenese dhe Meçoves. Gjithashtu çami tjeter Mehmet Taka me trupat e tij marshoi drejt grekomaneve Griva dhe Zeka. Çamet e Mehmet Takes dhe Çelo Picarit u perplasen me ta ne fshatin Rashove dhe pas tre dite luftimesh qe zgjaten nga 28-31 maj trupat grekomane te Grives dhe Zekes u shkaterruan perfundimisht dhe andartet ortodokse u arratisen si minj ne Greqi.(12)Mahmud bej Vlora duke shitur te gjitha pronat e tija per te paguar dhe armatosur vullnetaret qe luftuan kunder arvaniteve vdiq i varfer ne Stamboll, duke i lene edhe femijet e vete, nder te cilet edhe Ismail Qemalin ne nje varferi te thelle. Mahmud bej Vlora eshte nje nder atdhetaret e shumte çamer dhe leber qe sakrifikuan gjithçka kishin, per te çliruar çamerine nga keta grekomane qe ne emer te kryqit dhe MEGALI IDESE masakruan dhe dogjen me dhjetera fshatra myslimane te çamerise dhe tejgramozite. Ideologjia urrejtjenxitese e Kishes Ortodokse i kishte indoktrinuar aq shume keta arvanite, sa pa piken e turpit therren dhe masakruan nje-gjakesit e tyre çame dhe myslimane. Demet qe i sollen çamerise arvanitet Griva dhe Karaiskaqi ishin te shumta, qofshin ato ne jete njerezore, apo ekonomike. Fshatra te tera te masakruar, te djegur, grabitje te pafundme, perdhunime dhe rrembime te fshatrave çame myslimane etj. Nese disa pseudo-historiane kontemporane keta njerez i quajne “Heronjte shqiptare te Revolucionit grek”, une do ti quaja ata “Jashteqitjet e kombit shqiptar ne sherbim te Greqise dhe Kryqit”. Te quash heronj njerez qe jo vetem qe preferuan kombin grek ne vend te atij shqiptar, por qe duke arritur kulmin masakruan me mijera çamer myslimane ne emer te kryqit dhe Greqise do te thote qarte te lavderosh fanatiket kryqtare ortodokse ne sherbim te Greqise, dhe te ngresh ne historine e kombit shqiptar statuja per tradhetaret e kombit.
Ja çfare thote nje kenge e vjeter çame per keta tradhetare :

TETË DIT' REMEZAN THANË (160)

(141)
Tetë dit' remezan thanë,
telit brezeran ç'i ranë,
mbi vali, mbi kumandanë:
"Djelt' e nanave ku janë?"
5 Mun ne port' e huqumetit
u mbloth bes' e Muhametit;
besa muslimane thanë:
"Do lëftojmë me Junanë.
O Junan, o Junane,
10 dëftona se ç'mënde ke;
mblith asqerr' e poshtë eja,
në daç të të thihet beja.
O Junan, qen i pabesë,
nxorre xerk e doje pjesë!"(3)


(1) Enciklopedia Jugshqiptare Ibrahim D. Hoxha
(2) “Pyrsos”, fq. 14
(3) Bilbila dhe Thelleza çame; Ibrahim D. Hoxha
(4) Junan=grek
(5) Remezan=ramazan çamçe
(6) Huqumet=qeveri
(7) Ne kete kenge popullore çame tregohet sesi muslimanet e Çamerise dhe Laberise lidhen besen kunder sulmeve te Kryqtareve Athino Fanarite dhe bashkepunuesve te tyre Arvanito-Suliote qe luftuan kunder atdhetareve shqiptare, ne emer te kryqit dhe Greqise.
(8) Gen George Grivas Obituaries The Times January 1974
(9) Kofas, John Intervention and Underdeveloppement Greece during the Cold War
(10) Charles Foley The Memoirs of General Grivas
(11) D.G Koutroumpas: He Hepanastasis tou 1854 kai ai hen Thessaleia Idia Epicheireseis en Athenais fq. 68
(12) Crisis of the Ottoman Empire fq. 250-251